Halay, Türk ve Altay halk kültüründe tören dansıdır. Alay olarak da söylenir. Kökleri milattan önceki dönemlere ve hatta tarih öncesi çağlara uzanan bir oyundur. Halay kelimesi tıpkı Alev gibi Türkçe Al kelimesinden türemiştir. Halayın el ele tutuşup halka oluşturarak yapılması, yaşamın enerjisini, döngüsünü, dayanışmayı, hareketi, durup devam etmeyi ve ritmi içerir.
Geçmişten Günümüze Halay Kültürü
Al (Hal) sözcüğünün ateşle yani yaşamsal enerjiyle bağlı olması bu oyuna verilen önemi göstermektedir. Türklerde Gök-Çıkrığı Uzay-Zaman döngüsünü ifade eder. Şaman’ın ateş etrafında döne döne Tanrı katına erişme Oz’laşma ritüeli nedeniyle Şaman’ın diğer adı Ozandır. Yine aynı şekile Şaman’ın ateş etrafındaki dansı nedeniyle Şaman’ın diğer adı OYUN’dur.
Gobustan-Azerbaycan
Günümüzde halay’a Halk Oyunu da demekteyiz. Yine Horon tepmek dediğimiz Karadenize özgü Oyun ritüelinin en eski Türkçe tabiri Tepelemek‘tir. Yine bahse konu Halay Halk Oyununun Düğün merasimleri, Toy ve Şenliklerde, Gün dönümleri olan Nardugan (21 Aralık), Nevruz/Ergenekon (21 Mart) ve Kızıldoğan (21 Haziran) bayramlarında Ateş etrafında veya ziyaret yerinde oynanması Türkçemizde “kutlama” olarak geçer.
Bu oyunun amacı, Tanrıdan KUT almak, yani yapılan merasimin huzur, mutluluk, barış ve esenlikler getirmesi, Tanrı’nın Kut vermesi içindir. Halay, oyun gibi KUT alma ritüeli,Türkçemize yerleşen KUTLAMA tabirinin etimolojik kökeninde buradan gelmektedir.
Tamgalısay-Kazakistan
Gerek Tamgalısay, gerekse Saymalı taş eski Türk kaya resimlerinde halay çeken insan resimleri mevcuttur. Halay, Türklerde yardımlaşma ve dayanışmayı ifade eder. Türk kültüründe halay oyun’u çeşitli ritüeller ve hareketler içerir. Her yörede kendine özgü dans motifleri ve ayak hareketleri bulunur.
Halay’ın İlkel biçiminin adı “Allı” veya “Yallı” olarak bilinir. Kobustan adlı bölgede kayalara çizilen eski çağlara ait resimlerde bu oyunun resmedildiği görülmektedir. Elley (Allay) adlı ilk ata ile de bağlantılı görünmektedir.
Saymalıtaş-Kırgızistan
Yakutlara göre, ilk ata “Elley” dir. Yakutlar bu dansa “Ohokay” derler.
(Al/Hal) kökünden türemiştir. Topluluk ve ateş anlamları içerir. Moğolca Halah fiili serbest bırakmak, rahatlatmak manalarına gelir. Mançuca Hala fiili de aynı içeriği ihtiva eder.
Aynı zamanda Kürtçe’de hilayi veya halayi “ayağa kalkmak oynamak” anlamına gelmektedir. Ancak halay Kürtçede ‘govend’ diye tabir edilir. Bu nedenle bu olasılık çok kuvvetli değildir. Ancak Kürtlerdeki Türk kültür izlerini göstermesi açısından önemlidir.
Yazar: Fatih Mehmet Yiğit-Türkolog