Bilinen ilk Türk devletleri ve ortak özellikleri – Tarihte kurulmuş 16 Türk devleti – 16 Türk devleti ve kurucuları
Tarihte Kurulmuş 16 Türk Devleti
Türkler, M.Ö.7 yüzyılda Kömen Dağları eteklerinde tarih sahnesine çıkmış ve tarih boyunca Asya, Avrupa ve Afrika’da irili ufaklı devletler kurmayı başarmışlardır. Gittikleri her coğrafyaya kendi kültürlerini götürmüşler ve bu coğrafyaların kültüründen etkilenmişlerdir.
Çin kaynaklarına göre Asya’da ilk Türk siyasi varlığı M.Ö 3. yy’da Hunlar ile başlamıştır. Hunlar Mete Han zamanında büyük bir imparatorluk kurmuş, Moğolları yenerek önemli ticaret yollarını denetim altına almışlardır. Asya Hunları olarak anılan bu devletin yıkılması ile sırasıyla Göktürkler ve Uygurlar tarih sahnesine çıkmışlardır. Tarihte kurulan ilk Türk devletleri beraberlerinde Orhun Kitabeleri gibi Türk tarihini aydınlatacak önemli eserler bırakmışlardır.
İlk Türk Devletleri ve Özellikleri
Asya Hun İmparatorluğu (M.Ö 220 – MS 216)
Asya Hunları, Teoman Han tarafından M.Ö 220 yılında kurulmuştur. Orta Asya’da kurulan İlk Türk devleti olma özelliği de taşıyan Asya Hun İmparatorluğu aynı zamanda tarihte kurulan ilk Türk devleti olmasıyla da çok önemli bir yere sahiptir. Başkenti Ötüken‘dir. Asya Hun İmparatorluğu Türk boylarını ilk kez tek bayrak altında toplamıştır.
Çin toplumu tarafından bir tehlike olarak görülen bu devletin saldırılarına karşı Çin Seddi inşa edilmiştir. Yerleşik hayata geçmemişler, atlı-göçebe yaşam tarzını benimsemişlerdir. En güçlü dönemi olan Mete Han döneminde orduda onluk sistem oluşturulmuş ve İpek Yolu denetim altına alınmıştır.
Avrupa Hun Devleti (352-469)
Kavimler göçü sonucu Avrupa topraklarına ulaşan Türkler, Balamir Kağan önderliğinde Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlardır. Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti olan Avrupa Hun İmparatorluğu bugünkü Macaristan topraklarında kurulmuştur. Atilla döneminde en parlak devrini yaşamış olan Avrupa Hunları, Anadolu’ya yapılan ilk Türk akınlarını gerçekleştirmiştir.
Tanrının Kırbacı unvanı ile anılan Attila döneminde Bizans ile Margos ve Anatolyos antlaşmalarını yapılmış, Doğu Roma vergiye bağlanmıştır. Avrupa Hun İmparatorluğu Atilla’nın ölümünün ardından Hun kavimlerin ayaklanmaları ve Bizans saldırıları neticesinde zayıflamış ve 469’da yıkılmıştır.
I. Göktürk Devleti (552 – 659)
I. Göktürk Devleti tarihte bilinen ikinci büyük Türk devleti özelliği taşır. Avarların Orta Asya’daki siyasi varlığına son verilerek Ötüken topraklarında kuruldu. Bumin Kağan tarafından kurulan devlet ikiye ayrılmış ve iki farklı şekilde yönetilmiştir. Göktürk Devleti, doğu sınırı Japon Denizi, batı sınırı Hazar Denizi, güney sınırı Hindistan, Kuzey sınırı Sibirya olan toprakları hakimiyetine almıştır. En parlak dönemini Mukan Kağan döneminde yaşamıştır. Tapo Kağan döneminde Budizm halk arasında yayılmaya çalışıldı.
Türk ismini kullanan ilk Türk devleti olma unvanını taşıyan I. Göktürk Devleti, Çin baskıları nedeniyle zayıflamış, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler ise 659 senesinde Çinliler tarafından yıkılmıştır.
II. Göktürk Devleti (682 – 745)
I. Göktürk Devleti’nin yıkılmasının ardından Kutluk Kağan önderliğinde Türklerin ayaklanması neticesinde kurulmuştur. Bundan dolayı Kutluk Kağan’a, derleyen, toparlayan manasına gelen İlteriş ünvanı verildi.
Göktürk alfabesini kullanan Göktürkler, ilk alfabeyi kullanan Türk Devleti unvanını taşır. Türk edebiyatı ve Türk Tarihinin ilk yazılı örneği olan Orhun kitabeleri II. Göktürk Devleti döneminde yazılmıştır. Ayrıca Ergenekon Destanı bu dönemde oluşturulmuştur.
En parlak dönemini Bilge Kağan döneminde yaşayan devlet, Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk‘un hayatlarını kaybetmeleri sonucu gücünü yitirmeye başlamıştır.
Devletin vaziyetini fırsat bilen Basmiller, Uygurlar ve Karluklar, 744 yılında II. Göktürk Devleti’ni yıktılar.
Uygur Devleti (744 – 840)
İlk Türk devletleri arasında ilk kez yerleşik hayata geçen Uygurlardır. Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından 744 yılında kurulan devlet, mimari eserler bırakan, minyatür ve tezhip sanatına ait eserler yapan ilk Türk devletidir. Göktürkler gibi kendisine ait bir alfabesi olan bu devlet aynı zamanda matbaayı kullanan ilk Türk devleti özelliği taşır. Uygur Devleti, kültür ve uygarlık açısından Orta Asya devletleri arasında en gelişmiş devlet olma özellikleri taşır.
Uygurlar, Çin ile kurmuş oldukları yakın ilişkiler neticesinde Mani dinini benimsemiştir. Uygur Devleti Kırgız saldırıları sonucunda yıkılmış, Kansu ve Turfan Uygurları olarak ikiye ayrılmıştır.
Avar Devleti (565 – 835)
Çin kaynaklarında Juan-Juan, Kök Türkler’de Apar ve Bizans-Arap kaynaklarında ise Avar olarak bilinirler. Moğolistan’da kurdukları devlet Köktürklerin saldırıları neticesinde 552 yılında ortadan kaldırılınca batıya doğru göç ettiler. Sabar Devleti’ni 558 yılında tarih sahnesinden silerek Tuna boylarına yerleştiler. 562 Yılında Bayan Han önderliğinde Macaristan’da güçlü bir devlet kurdular.
Tarihteki 16 Türk devleti arasında İstanbul’u ilk kuşatan devlet Avarlar olmuştur. İstanbul’u 619 ve 626 yıllarında iki defa kuşatıp ele geçirmeye çalışmışlarsa da, donanmaları olmaması nedeniyle zayıf kalan bu kuşatmalardan netice alamamışlardır. Netice alınamayan bu kuşatmalar Avar Devleti’nin zayıflamasına ve ardından Franklar tarafından 805 yılında yıkılmasına neden olmuştur. Dinlerini değiştirerek Hristiyanlaşan Avarlar, Hristiyanlığı kabul eden ilk Türk devleti olmuştur. Dinlerini değiştirmenin etkisiyle Kültürlerini ve kimliklerini kaybederek tarih sahnesinden silindiler.
Hazar Devleti (630 – 968)
Sabir toplulukları, Batı Göktürk devletinin güç kaybetmesiyle birlikte bölgede hakimiyet kurarak Hazar Devletini kurdular. Hazar Devleti, Hz Osman’ın İslam ordularının fetihlerini durdurarak İslam orduları ile savaşan ilk Türk devleti olmuş ve İslamiyet’in Kafkaslara ulaşmasının önünü kapatmıştır. Hazarlar 657 yılında Göktürk İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından Göktürk’lerin batısında kalan Türk topluluklarını da kendi sınırlarına katarak, Karadeniz’in Kuzeyi ile Hazar Denizi arasında kalan bölgenin hakimi olmuşlardır.
Hazar Devleti, Museviliğin Karay mezhebini benimseyerek, Museviliği benimseyen tek-ilk Türk devleti olmuş ve diğer dinlere oldukça hoşgörülü davranmışlardır. Bizans ve Slavlar ile yapılan savaşta zayıflayan devlet Derebeyliğe dönüşmüş, 1030 yılında Peçenekler Derebeyliklerini yıkınca Hazar Devleti tamamen yıkılmıştır.
Kırgızlar – Kırgız Kağanlığı (840 – 1207)
Kırgızlar, 840 yılında Uygur topraklarını (Ötüken ve çevresi) ele geçirerek Kırgız Kağanlığını kurdular. Kırgızlar, Ötüken’i başkent olarak kullanan son Türk devleti olmuştur. Yenisey Kitabeleri ve dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara ait kültürel değerlerdir. Moğol hakimiyetine giren ilk Türk devleti Kırgızlar olmuştur.
Yukarıda anlatılanlan devletlerin tamamı kurulmuş en önemli ilk türk devletleri olarak tarih sayfalarında yerlerini almışlardır. Ancak bu devletlerin dışında büyüklü küçüklü daha pek çok Türk devletleri kurulmuştur. Bu devletleri; Bulgarlar, Karluklar, Türgişler, Macarlar, Peçenekler, Oğuzlar, Kıpçaklar, Akhunlar ve Sabirler şeklinde sıralayabiliriz.
İlk Türk Devletleri ve Özellikleri Özet
Tarihte bilinen ilk Türk Devleti hangisidir?
Asya’da ilk Türk siyasi varlığı M.Ö 3. yy’da Hunlar ile başlamıştır (Asya Hun İmparatorluğu).
Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti hangisidir?
Avrupa Hun Devleti
Türk İsmini Kullanan İlk Türk Devleti hangisidir?
1. Göktürk devleti
Tarihte ilk Türk Alfabesini kimler kullanmıştır?
2. Göktürk Devleti
Yerleşik hayata geçen ilk Türk Devleti
Uygur Devleti
Matbaayı kullanan ilk Türk Devleti
Uygur Devleti
Mani dinini benimseyen ilk Türk Devleti
Uygur Devleti
Hristiyanlığı kabul eden ilk Türk Devleti hangisidir?
Avar Devleti
Museviliği kabul eden ilk Türk Devleti hangisidir?
Hazar Devleti
İlişkili İçerik: Günümüzdeki Bağımsız Türk Devletleri