Osmanlı Devleti’nin ilk yerleşim yerlerinden biri olan Bursa’daki Cumalıkızık köyü tarihi evleri ve doğasıyla hem Türkiye hem de dünyada tanınmaya başlamış, Osmanlı’nın sivil mimari örneklerini günümüze taşımayı başarmıştır.
Cumalıkızık köyü bir vakıf köyü olarak kurulmuştur. Uludağ’ın kuzeyindeki dik yamaçlar ve derin vadilerin arasında bulunuyor köy. Oğuz Türklerinin 24 boyundan biri olan Kızıklar buraya yerleşmiş köye adını vermişlerdir. Kızık güçlü, disiplinli manasına geliyor. Köylerin birbirinden ayrılması için Derekızık, Fidyekızık isimleri verilmiş, ilk cami buraya yapıldığı için köye ilk olarak Camikızık adı verilmiştir. Köy daha sonra, topluca cuma namazına gelenler sebebiyle Cumalıkızık adını almıştır.
Cumalıkızık 270 evden oluşmakta. Ancak günümüzde 180’i kullanılmakta olup bunlardan 133’ü tescillenmiş ve restore edilmiştir. Günümüzde Cumalıkızık köyünden ev almak neredeyse imkansız. Yaklaşık 1000 kişinin yaşadığı Cumalıkızık’a, köy halkı dışarıdan gelen kişileri kabul etmiyor. İnsanlık tarihinin en eski gider sistemi, kanalizasyon, bu köyde kurulmuş. Osmanlı zamanından miras kalan bir diğer yapı ise köy meydanında bulunan cami. Dünyanın en dar ikinci aralığı “Cin Aralığı” adıyla bu köyde yer alıyor. Bir kişinin zorlukla sığdığı bu aralık, Yunan işgalinde düşman askerlerinden kaçan köylülerin kurtuluşunu sağlamış.
Cumalıkızık köyü tarihi evlerinin dış kısmı genellikle zemin, birinci katlar ve avlular sokağa uygun olarak moloz taşlarla örülmüştür. Genellikle moloz taş olmakla birlikte kullanılan malzeme ağaç ve kerpiçtir. 700 yıllık tarihi ve otantik görüntüsüyle ziyaretçilerini büyüleyen Cumalıkızık köyünde bir de köy hamamı bulunuyor.
Cumalıkızık köyü aynı zamanda UNESCO Dünya Mirası Listesine “Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu (Bursa)” olarak kabul edildi.