İslam mimarisinde külliyeler, kültürel, sosyal ve ekonomik amaçlarla inşa edilen yapılar olup bunlardan bazıları şehir dokusunun en önemli unsurları arasında yer almaya devam etmektedir. İslamiyetin ilk yayılmaya başladığı dönemlerde camiler, ibadet yeri olmalarının yanı sıra yukarıda sayılan fonksiyonları da üstleniyordu. Ancak zamanla camilerin bulunduğu alanlara ek binalar yapılmak suretiyle külliyeler ortaya çıkmaya başlamıştır.
Bursa Emir Sultan Külliyesi
Külliye yerine bazı kaynaklarda imaret ifadesi de kullanılmakta olup, bu yapıların finansmanı ise devlete ait araziler ve külliyenin kurucusunun kişisel gelirleri ile yapılıyordu. Ayrıca külliyelerdeki ticari ünitelerden gelen kira gelirleri de bu amaçla kullanılmakta idi. Merkezinde bir caminin olduğu külliyelerin sayısı 11’inci yüzyıldan sonra hızla artmıştır. Anadolu’nun ilk külliyesi ise Mardin’deki Eminüddin Külliyesi’dir.
Bursa Muradiye Külliyesi
Osmanlı dönemine bakacak olursak beylik dönemindeki İznik Orhan Gazi Külliyesi, cami ve hamamıyla birlikte göze çarpmaktadır. Bursa merkezde ise sırasıyla;
- • Orhan Gazi Külliyesi
- • Hüdavendigar Külliyesi
- • Yıldırım Külliyesi
- • Yeşil Külliyesi
- • Muradiye Külliyesi
dikkati çekmektedir. Bunlardan Orhan Gazi Külliyesi ticari canlılığın merkezi olan Hanlar Bölgesi’ne dönüşmesiyle diğerlerinden ayrılmaktadır. 1337-1338 yıllarında yapımına başlanan ve ters T biçiminde inşa edilen Orhan Camii’nin yanı sıra;
- • Aşhane
- • Zaviye
- • Mektep
- • Hamam
- • Emir Hanı
gibi yapılar inşa edilse de bu sayılanlardan sadece son ikisi günümüze kadar ayakta kalmayı başarmıştır. Külliyenin içerisine ticari üniteler kurulması ilk kez Orhan Gazi Külliyesi’nde yaşanmış ve bu anlamda diğer külliyeler için bir model olmuştur.
Bursa Orhan Gazi Külliyesi
Bursa’da bulunan külliyeler inşa edildiği tarihlerde şehrin sınırını da belirlemekte idi. Külliyelerin civarına konutlar inşa edilmiş ve mahalleler bu şekilde oluşturulmuştur. Kurulan bu mahalleler halen cazibe merkezi olmayı sürdürmektedir. Bunlardan Hanlar Bölgesi’ne dönüşen Orhan Gazi Külliyesi Osmanlı dönemi esnaf kültürünü günümüze kadar taşımayı başarmıştır. 17. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin yaşadığı iç ve dış sorunlar nedeniyle külliye yapımının gerilediğini görmekteyiz. Savaşlar nedeniyle vergi yükü, özellikle Bursa gibi büyük şehirlerde hatırı sayılır derecede artmış ve toplumun bütün katmanlarını etkilemiştir. Geçen yüzyıllar içerisinde artık bu külliyeler tarihi bir doku olarak Bursa’yı zenginleştirmiştir. Yapılan restorasyon çalışmaları ile günlük yaşamdaki önemini sürdüren külliyeler ülke turizmi açısından cazibe merkezi olmayı sürdürmektedir.